مقدمه

شهر زارچ شامل بخشی از دشت وسیع یزد-اردکان می‌باشد. در ۱۵ کیلومتری شهر یزد و در جاده شمال به جنوب قرار دارد و از سه منطقه توده، اله‌آباد و سرچشمه تشکیل‌شده‌است. این مناطق در فواصل کوتاهی نسبت به یکدیگر قرار گرفتند و امروزه با توجه به افزایش جمعیت این سه منطقه به صورتی کاملاً پیوسته و غیرقابل تفکیک و به طور کلی تشکیل‌دهنده شهر زارچ می‌باشند. این شهر از نظر سابقه تاریخی بعد از میبد یکی از قدیمی ترین آبادی‌ها است که در ادامه سابقه تاریخی آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

زارچ دارای مساحتی با حدود ۲۲ کیلومتر مربع و در فاصله ۱۲ کیلومتری شمال غربی یزد قرار دارد. این شهر در عرض جغرافیایی ۳۱ درجه و ۵۶ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۴ درجه و ۲۰ دقیقه شرقی قرار گرفته است. در شمال این شهر، منطقه رستاق و جنوب آن ابرندآباد قرار دارد. ازسمت شرق به محمودآباد و از شمال غربی به اشکذر می‌رسد. ارتفاع آن از سطح دریا به طور متوسط ۱۱۸۵ متر می‌باشد. این شهر در امتداد قنات زارچ قرار گرفته و از سمت شرق به غرب گسترده شده است از دو طرف شمال و جنوب توسعه پیدا کرده است. چهار مرحله اصلی دارد به نام های سرچشمه، توده، اله‌آباد و چرخاب کهنه. لازم به ذکر است که به طور کلی دارای ۶۷ آبادی می باشد که در حال حاضر تنها ۲۶ آبادی ان دارای جمعیت است و محل سکونت می‌باشد. محله توده که بزرگ‌ترین محله است، نیز خود به پنج محله کوچکتر تقسیم می‌شود،( دهُک، زمان، سرده، دارالشٌفا، پشت مسجد)، محله بعدی سرچشمه، نیز دارای دو بخش بالا و پایین است.  اله آباد، نیز به دو محله مسلمان نشین و زرتشتی نشین تقسیم بندی شده است. فعالیت عمده مردم در این منطقه، کشاورزی می باشد.

این قنات با ۷۲ کیلومتر طول به عنوان طولانی‌ترین قنات ایران که تعداد چاه‌های آن ۲۱۱۵ حلقه است در فهرست آثار ملی کشور با شماره ۱۴۸۳۰ ثبت شده است. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در زمان حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر بدلیل افت سطح آب زیر زمینی کم آب و سپس خشک شده اند.

مبدأ قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک ،دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد گردیده از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیرچقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع ،از شهر یزد خارج و بطرف زارچ حرکت میکند.

در مسیر این قنات در شهر یزد بیش از ۳۰ پایاب احداث گردیده که عمده آنها عمومی و وقف استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی احداث گردیده است. در فاز اول این پروژه احیاء قنات که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده است ۸ پایاب، ۲ آب‌انبار و یک آسیاب را شامل می‌شود.

در حال حاضر از بین این سه رشته تنها یک رشته به نام شور فعال می‌باشد دو شاخه آن مدت زمان طولانی است که آبدهی ندارد. این قنات که موضوع بحث می‌باشد بعد از گذر از برخی محله‌های یزد در شهرزارچ در محله سرچشمه به سطح زمین می‌رسد، این آب در این محله و محله دیگری که قبلا معرفی شد به نام توده به مصرف کشاورزی میرسد. طول این قنات، در حالی که هم شاخه‌های فعال و غیرفعال را در نظر بگیریم به طور کلی ۸۰ کیلومتر می‌باشد و عمق مادر چاه آن در شاخه شور که هم اکنون فعال است ۸۵ متر می‌باشد. که یکی از مهم‌ترین و مطرح‌ترین ویژگی‌های آن طولانی بودن آن از مادرچاه تا مظهر قنات می‌باشد که به عنوان طولانی‌ترین قنات جهان نیز شناخته‌شده‌است.

شاخصه‌های ثبت آثار، در فهرست میراث جهانی:

هر اثر پیشنهادی برای ثبت، باید حداقل یکی از شاخص‌های زیر را دارا باشد:

نمایش‌دهنده دست‌آوردی باشد که بیان‌کننده نبوغ هنری بشر باشد.

معرف تبادل مهمی از ارزش‌های بشری در یک محدوده زمانی در درون یک حیطه فرهنگی جهان از لحاظ پیشرفت در معماری یا فن‌آوری، هنرهای یادمانی، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.

گواهی بی‌همتا یا استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.

نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن‌آوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد.

نمونه‌ای برجسته از یک سکونت‌گاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تأثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده‌است. به شکلی مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنن زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی واجد اهمیت والای جهانی باشد.

در کنار عواملی که نام برده‌شد در ایران یازده قنات از طرف سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۶، و با تاکید بر معیارهایی مانند؛ نمایانگر نبوغ بشر، نمایش‌دهنده تبادل مهم ارزش‌های بشری، استثنایی بودن، برجسته بودن از نظر معماری یا تکنیکی در یک مرحله و یا مراحلی از تاریخ، نمونه برجسته‌ از یک زیستگاه انسانی و فرهنگ، در ارتباط بودن به صورت مستقیم با سنت‌ها و باورها، نیز به ثبت رسید که هرکدام ویژگی منحصر به فرد خود را داشتند.این قنوات شامل؛ قنات زارچ، حسن‌آباد مشیر، قصبه گناباد، بلده فردوس، جوپار، شیخی و قنبرآباد، اکبرآباد، مون، وزوان، مزدآباد، ابراهیم‌آباد می‌باشند، که براساس ویژگی‌های معماری و ساختاری، فرهنگی و تاریخی، میزان آّبدهی معرفی شدند و به ثبت رسیدند.

تاریخچه و وجه تسمیه اثر:

از نوشته های احمد کاتب صاحب تاریخ یزد بر می آید که قنات زارچ یکی از قدیمی ترین قنوات در یزد می باشد. وی چنین می گوید: «اول آن کاریزها یکی فیروز آباد و زارچ دو چشمه است، یکی در بیرون شهر ویکی در اندرون شهر و قدیمی ترین کاریزهاست. چون لشکریان بیگانه می آیند ویزد را محاصره می کنند و دربندان می شود و آبها از بیرون می بندند آب این قنات زارچ) در شهر می باشد و جاری است و هفتاد پایه (منظور پله است) می باید رفت تا به آن رسند اما اندکی شوری دارد و چون سرد شود خوش طعم و گوارنده است.» مرحوم آیتی نیز در خصوص سابقه تاریخی شهر زارچ وقنات آن چنین ذکر کرده است: «از قرای مهم و معتبر در بلوک یزد زارچ است که بعد از میبد کهنگی و قدمتش محرز است هر چند در مورد وجه تسمیه آنجا به زارچ ،نام بانی آن قنات و آبادی مجهول و زبان تاریخ در این باب ساکت است.» لذا یکی از قنوات ارزنده و کهن استان یزد قنات زارچ است که بنا بر اظهارات معمرین، متصدیان و کارشناسان امور قنات قدمت آن بین دو تا سه هزار سال می باشد. بنابراین قنات مذکور در عهد اسکندر کبیر و پیش از میلاد مسیح احداث گردیده است هر چند این اظهارات با استناد به روایات تاریخی مکتوب در تواریخ محلی یزد پایه و اساس درستی نداشته و مبالغه آمیز به نظر می رسد اما مطمئنا سابقه احداث قنات زارچ از قدمت ابنیه ای که بر اساس مسیر آن ایجاد شده اند نظیر مسجد جامع یزد قدیمی تر می باشد. و البته بر اساس شواهد موجود گویا قبل از تبدیل این فضا به مسجد آتشکده ای باستانی در آن دایر بوده است، لذا بر اساس منابع تاریخی و نظر کارشناسان مربوطه، باید گفت قنات زارچ اصولا مربوط به دوره پیش از اسلام و دوره ساسانی است. وجه تسمیه آن نیز مربوط به مظهر قنات یعنی شهر زارچ است. بر اساس لغت نامه دهخدا و شواهد عینی موجود

مشخصات اثر:

قنات زارچ متشکل از دو شاخه اصلی شور و شیرین و یک شاخه فرعی به نام ابراهیم خویدکی از حوزه آبخیز مهریز یعنی از روستاهای خرید ، فهرج و احمد آباد مشیر جمع آوری آب را شروع می کند. شاخه شور با طی مسافتی برابر ۲۰ کیلومتر با عبور از اراضی اکرم آباد، حسن آباد، انتهای خیابان مهدی موازی خیابان سلمان فارسی، میدان امیر چقماق و عرض خیابان امام در مرکز شهر یزد قابل بهره برداری است و از آنجا به سمت شمال غرب امتداد می یابد و از محلهایی چون زیرسطح حریم مسجد جامع، محله فهادان، کوشک نو گذشته و از بقعه سید گلسرخ به سمت خارج حصار قدیمی شهر و حومه شهر جدید یزد آب را هدایت و از آنجا راهی بخش زارچ یعنی مظهر قنات می شود. لازم به ذکر است شاخه فرعی ابراهیم خویدکی از اراضی پائین دست احمد آباد مشیر و محمد آباد بوسیله چاه های خود آب راجمع کرده در حدود حسین آباد ریسمانی به شاخه شور متصل می شود. شاخه شیرین زارچ نیز از اراضی بالا دست احمد آباد مشیر شروع و بعد از طی مسافتی برابر ۱۷ کیلومتر در حوالی میدان ابوذر به شهر رسیده، سپس با عبور از اراضی مهدی آباد، خیابان کاشانی و گازرگاه، خیابان امام، مدرسه مصلی، بازار خان ، محله دروازه شاهی و کوشکنو در حوالی بقعه سید گلسرخ پس از الحاق به شاخه شوره در یک کانال به سمت زارچ هدایت می شوند. کانال مربوطه که آب را از این محل به سمت زارچ هدایت می کند، در عمق ۲۳ متری احداث شده است. این قناتها پس از کاربری شرب و مصارف بهداشتی اهالی ساکن در مسیر ، و حرکت دادن سنگ آسیاب‌های مختلف نظیر آسیاب کوشکنو و زارچ در اراضی زیر دست مورد بهره برداری کشاورزی قرار می گیرند. خود قنات زارچ فاقد تزئینات خاصی به عنوان یک اثر تاریخی می باشد، هر چند ورودی پایاب ها و آسیابهای مربوطه دارای تزئینات آجری خاصی هستند. این بنا یکی از سازه های قدیمی و تاریخی آب است که متشکل از کانالهای پیچیده و حفر شده بر اساس ساختار خاص خود است و در زیر سطح زمین احداث شده و برای دهانه های آن مصالحی چون سنگ و ساروج به کار رفته است. طول قنات زارچ ۸۰ کیلومتر می باشد که به ۳ شاخه ( شور ، شیرین و ابراهیم خویدکی) تقسیم می شود عمق مادر چاه آن ۸۴ متر، که در طی این مسیر میله چاههای آن ( در اصطلاح محلی کوار) که بیش از هزار حلقه می باشد، قرار دارند.