قنات ایرانی

قنات ایرانی  – شماره  ثبت ۱۵۰۶  – منطقه آسیا تاریخچه :ثبت ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ (طی نشست ۴۰)

قنات ایرانی عبارتست از مجموعه قناتهای کشور ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو در نشست استانبول در تاریخ ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسیده‌اند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌گردد.قنات در مناطق خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. عمر این قنات‌ها بین ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال برآورد می‌شود.کمیته میراث جهانی در چهلمین جلسه خود در استانبول ترکیه که از ۱۰ جولای ۲۰۱۶ برگزار شد، چهار اثر جدید از کشورهای چین، هند، ایران و میکرونزی در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. یازده قنات ایرانی به عنوان دومین پرونده زنجیرهای بعد از ثبت باغ های ایرانی و به عنوان بیستمین اثر ایران در لیست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

اسامی قنات های ثبت شده «قصبه گناباد، بلده فردوس، زارچ حسن آباد، آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز، جوپار کرمان، اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم، مون در اردستان، وزوان و مزدآباد اصفهان و ابراهیم آباد اراک» را در شش استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان شامل می شود.

طبق آمار، تعداد قنات های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است. قنات زارچ با قدمت بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال و با ۷۱ کیلومتر طول به عنوان یکی از بلندترین قنات های ایران شناخته می شود. عمیق ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد که تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی می رسد.

کاریز یا قنات یا کهریز به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد می گویند. این مجرا که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می گیرد باهدف هدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می شود.فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش یافت و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی شود به کشت و زرع بپردازند. این قنات ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.

قنات قصبه گناباد در جنوب خراسان

قنات قصبه بزرگ ترین و قدیمی ترین قنات جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر پیشنهاد شده خراسان به سازمان جهانی یونسکو برای ثبت است که درگناباد قرا ر دارد قنات قصبه بنایی تاریخی، گردشگری و مفید برای کشاورزی است که در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قنات قصبه ی گناباد که از شاهکارهای آبی جهان است از دو رشته‌ی اصلی و شش شاخه ی فرعی تشکیل شده‌است و مادرچاه آن در دامنه ی شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله ی معروف به قصبه ی شهر (کوی شرقی) قرار دارد.طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشتهی «دولاب نو» با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه‌است. ناصر خسرو عمق چاه قنات را ۷۰۰ گز و طول آن را ۴ فرسنگ ذکر کرده‌است.

درحال حاضر میزان آبدهی این قنات ۱۵۰ لیتردر ثانیه است.این پدیده می تواند با ارائه طرح مناسب به مکان توریستی بسیار جذاب ودیدنی تبدیل شود.قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانهی چاه‌های این رشته حاکی از این است که رشته‌ی قصبه واقع در کانال اولیه ی اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده‌است. اما ریزش پی در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله ۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانهی چاه‌های این رشته حاکی از این است که رشته‌ی قصبه واقع در کانال اولیهی اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده‌است. اما ریزش پی در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله ۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.تاکنون دو اثر از جمله قنات بلده فردوس و باغ اکبریه بیرجند در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.

شهر تاریخی تون همچون بسیاری از شهرهای فلات مرکزی ایران در حوزه ی قنات و قنات داری و تکنولوژی استحصال آب دارای تجارب ارزشمندی است.

این شهر در گذشته دارای قنات های متعددی بوده است که بعضی از آنها در درون شهر ظاهر می شده اند و برخی هم در اطراف شهر جاری بودند و اهالی به کشاورزی در کشتمان های آنها می پرداخته اند.

قنات های بلده در شهر تاریخی فردوس(تون)

نشانی از نبوغ و خلاقیت بشری است که در طول زمان و از اعصار گذشته تاکنون توسط آدمیانی که آن را خلق کرده و در طول زمان حفظ و نگهداریش کرده اند و طبیعتا بر غنای فرهنگی و تکنولوژیکی آن افزوده اند، اثری درخور توجه و با اهمیت محسوب می شود.مجموعه قنات بلده در حال حاضر مشتمل بر ۱۵ رشته قنات و دو دهنه چشمه است که آب استحصال شده از هریک از این سازه های آبی به شاهجویی می ریزد و نهایتا جم آبی قابل توجه را، برای کشاورزی در دشت فردوس(تون) مهیا می کند. شاهجوی یادشده طول تقریبی ۳۵ کیلومتر را در این دشت طی می کند تا زمین های تفتیده را سیراب کند، برای کم کردن میزان جذب و هدر رفت آب، در طول مسیر شاهجو آب را گِل آلود می کنند، تکنولوژی گِل آلود کردن آب نیز ناشی از نبوغ بشری این مردمان است.

نظام مدیریت سنتی آب بلده سیستمی بسیار پیچیده دارد، همه چیز تعریف شده و برای همه مسائل راهکاری اندیشیده شده است. حجم آب زیاد موجب شده تا آب استحصال شده را به دو جو تقسیم کنند و برای هر جو افرادی که به صورت تمام وقت با احتساب دستمزد و مخارج خورد و خوراک و حتی امروزه پرداخت هزینه های بیمه ی عمر، مشغول به فعالیت با عنوان « کیّال» و « جویبان»، شوند.

این ثروت موجب رونق، گسترش و ترویج فرهنگ غنی اسلامی شده و حتی پایداری کالبدی بسیاری از تکیه ها و مساجد شهر را متضمن بوده است.تمامی این این دستاوردهای بشری موجب شده تا سازمان میراث‎فرهنگی صنایع دستی و گردشگری این اثر فاخر را به عنوان یکی از پرونده ثبت جهانی « قنات ایرانی» به سازمان جهانی یونسکو برای درج در حافظه تاریخی بشری، معرفی کند و سرانجام در چهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی مورخ ۲۵ تیرماه ۱۳۹۵ در استانبول ترکیه، قنات بلده فردوس از مجموعه١١ قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران در حافظه میراث جهانی ثبت شد.

قنات ایرانی با استناد به دو معیار از شش معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی شامل « گواهی بی همتا » یا دست کم « استثنایی بر یک سنت فرهنگی» و « نمونه ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد» در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.این پرونده یکی از قوی ترین پرونده های نشست چهلمین اجلاس یونسکو بود که با حداکثر آرا در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

پرونده ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان در قالب پرونده قنات ایرانی، در فهرست آثار جهانی قرار گرفته است.قنات بلده احتمالا در عصر ساسانی در دل کوه های شرقی منطقه فردوس حفر شده است. این سازه آبی با دانش سنتی مدیریت می شود و آب استحصالی از آن سبب آبادانی منطقه فردوس، مزارع و باغ ها شده است.

این قنات، یک منظومه کامل تاریخی از استحصال آب است نه تنها بخش عمده ای از زمین های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می کند بلکه پس از پیمودن ۴۵ کیلومتر، بیش از دو هزار و ۳۸۲ هکتار زمین های کشاورزی را سیراب می کند. استحصال آب از قنات بلده با روش ترکیبی صورت می گیرد. تاریخ احداث آن به طور دقیق مشخص نیست در مستندات تاریخی آمده است که احداث قنات بلده مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانی است اما تاریخ نگاری های صورت گرفته از سفال های اطراف قنات حکایت از آن دارد که این قنات ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شد. قنات بلده، آب های سطحی را از دره ها جمع آوری و در یک شبکه پیچیده به یکدیگر متصل می کند و منطقه فردوس، باغات و زمین های کشاورزی طول مسیر را سیراب می کند. این قنات به دلیل اهمیت ساختار و زنده بودن برای مردم بومی و افرادی که در منقطه فردوس زندگی می کنند بسیار حائز اهمیت است.  در گذشته مالکان آب بلده به دلیل نبود امنیت قبل از مرگ خود، آب را وقف می کردند.

قنات زارچ و قنات حسن‌آباد مشیر و دهنو از یزد

قنات زارچ با عمق ۸۵ متری مادرچاه آن، و با توجه به این ویژگی شاخص و طولانی بودن آن مراحل ثبت در فهرست آثار ملی یونسکو را می گذراند . قدمت این قنات به عنوان یک قنات دو هزارساله و یکی از کهن ترین شاهکارهای تمدن بشری در امر آبیاری و آبرسانی شهر یزد قابل توجه است . هدف اصلی از تأسیس قنات زارچ بهره برداری از آبهای زیرزمینی جهت مشروب ساختن اراضی کشاورزی بوده و در حال حاضر نیز این کارآیی را دارد .این قنات درسال ۱۳۸۴ به شماره ۱۴۸۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .

قنات حسن آباد ۷۰۰ ساله دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که حجم و کیفیت خوب آب آن مهمترین شناسه آن است . قنات حسن آباد که از ارتفاعات غربالبیز سرچشمه می گیرد تغذیه کننده آب انبار اروک، آب انبار نو مریم آباد و آسیاب آبی حسن آباد مشیر و باغات و کشتزارهای حسن آباد است ضمن آنکه در شهرستان مهریز (سهم ساداتی)، دهنو و حسن آباد از آب این قنات استفاده می کنند .

قدمت حفر قنات و انتقال آب از دل و عمق خاک به روی زمین به حدود سه هزار سال قبل بازمی گردد و در استان یزد نیز که به شهر قنات ، قنون و قناعت شهرت دارد تاکنون پنج قنات در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده که از این میان، قنات های زارچ و حسن آباد در شرف ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار دارند .

قنات جوپار در کرمان و قنات اکبرآباد و قنات قاسم آباد بروات در بم

سه قنات از استان کرمان در پرونده قنات های ایرانی در چهلمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.کمیته ثبت میراث جهانی یونسکو، پرونده قنات گوهر ریز جوپار و قنات های اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم را مورد بررسی قرار داد و با کسب رای مناسب به ثبت جهانی رساند.

قنات ها جایگاه ویژه ای نه تنها در ایران بلکه در جهان داشته و قنات گوهر ریز یکی از فعال ترین قنات های بخش جوپار استان کرمان است که قدمتی ۷۵۰ ساله از دوران صفویه دارد و در مجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در شش رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می کند و یکی از مزیت های این قنات تأمین آب آن از گسل است.

قنات های اکبرآباد و قاسم آباد بروات در شرق کرمان نیز از پرآب ترین قنوات این منطقه به شمار می روند.

استان کرمان با ۲۳ شهرستان و بیش از هفت هزار اثر تاریخی، ۷۰۰ اثر ثبت ملی و چهار اثر ثبت جهانی شامل ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان، روستای صخره ای میمند و قنوات از قطب های گردشگری کشور به شمار می رود.

روستای تاریخی و دستکند میمند در شهرستان شهربابک استان کرمان همراه با محوطه تاریخی شوش سال گذشته در اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

قنات مون در اردستان، قنات وزوان و قنات مزدآباد میمه در اصفهان

قنات ها یا کاریزها، چشمه هایی که با اندیشه و هنر ایرانی از اعماق زمین می جوشد و هنر زیستن و بهره وری هوشمندانه از موهبت ها طبیعی را به نمایش گذاشته است.

استان اصفهان همواره در تاریخ تمدن ایران زمین و منطقه آسیا نقشی برجسته و موثر داشته و آوازه آن تمامی مرزهای جغرافیایی را در نوردیده است. جلوه های تاریخی، فرهنگی و شاخصه های علمی و اقتصادی این خطه همواره حیرت و تحسین جهانیان را برانگیخته است.بهره گیری عالمانه از طبیعت در ابعاد مادی و معنوی، بزرگترین هنر ایرانیان بویژه ساکنان فلات مرکز بوده که جلوه های این هنر را در اثار تاریخی مختلف ایران زمین و بیش از ۲۰ هزار جاذبه تاریخی و گردشگری استان اصفهان می توان دید و حس کرد.قناتها و کاهریزها نمادی از هنر زیستن و بهره گیری از مواهب طبیعی در نصف جهان است که امروزه نگاه جهانیان را به خود معطوف کرده است. استان اصفهان پس از استان های خراسان رضوی و جنوبی، با چهار هزار و ۶۷۲ رشته قنات و ۷۹ هزار و ۶۰۲ هکتار زمین زیرپوشش این قنات ها، سومین منبع ذخیره آبی این میراث کهن در کشور به شمار می رود.

بر این اساس بتازگی در چهلمین نشست شورای جهانی ثبت آثار تاریخی وابسته به سازمان علمی و تحقیقاتی ملل متحد (یونسکو) که در شهر استانبول در کشور ترکیه برگزارشد، پرونده ۱۱ قنات تاریخی ایرانی، بویژه سه قنات تاریخی از استان اصفهان شامل قنات ‘مون’ در اردستان و قنات های ‘وزوان’ و ‘مزدآباد’ در شهرهای وزوان و میمه از توابع شهرستان شاهین شهر و میمه) بررسی و با اکثریت آرا این قنات ها به عنوان بیستمین اثر تاریخی کشورمان در فهرست میراث جهانی در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت رسید.

قنات وزوان :قنات وزوان، یکی از قنات های به ثبت رسیده در استان اصفهان است که در قسمت شمالی شهر وَزوان واقع شده و شواهد موجود نشان می دهد که بیش از سه هزار سال قدمت دارد.طول قنات وزوان یک هزار و ۸۰۰ متر و عمق چاه مادر آن ۱۸ متر و دارای ۶۴ حلقه چاه است.قنات بزرگ و تاریخی وزوان دارای سد زیرزمینی است و قادر است؛ آب را در فصولی که کشاورزان نیاز به آب ندارند، ذخیره کند.باستان شناسان ژاپنی این قنات تاریخی را یکی از نادر ترین قنوات جهان معرفی کرده اند.

قنات مزدآباد: قنات مزد آباد، با طول ۱۸ کیلومتر و با عمق یک صد متر در قسمتهای نزدیک به مادر چاه و دبی آب به رودخانه ای زیرزمینی شباهت دارد و هم به لحاظ سنگواره های آستالاگمیت و آستالاگتیت به غار علیصدر همدان شبیه است. این قنات بر اساس مطالعات زمین شناسان دانشگاه تهران دومین قنات قدیمی کشور با عمری دو هزار ساله است.

قنات مون :قنات مون که در منطقه اردستان واقع شده، تنها قنات دو طبقه ای است که در ۸۰۰ سال پیش در محله ‘ مون ‘ شهرستان اردستان در استان اصفهان احداث شده است. این قنات از نمونه کارهای جالب علم مهندسی قدیم است که برای کاوش و حفر آن مقنیان ورزیده به کار گرفته شده اند و با در نظر گرفتن شرایطی اقلیمی آن را ایجاد کرده اند.این قنات ۳،۵ تا ۴ کیلومتر طول دارد و عمق مادر چاه آن ۳۱ متر است، ۳۰ میله دارد و مقدار آبدهی آن ۶۰ لیتر در ثانیه است.میله های اولیه این قنات در محله ‘محال’ واقع در جنوب شهر اردستان حفر شده و به طرف شمال غرب امتداد دارد. مادر چاه قنات ‘چاه دوقلو’ نام دارد که در کنار امامزاده اسماعیل واقع و از دو کانال موازی که روی هم قرار گرفته و در چاه های عمودی مشترکند تشکیل شده است. نام گذاری چاه دوقلو به این علت است که در این محل دو میله چاه در کنار هم قرار دارند که یکی از آن ها متعلق به چاه رویین به عمق ۲۷ متر و دیگری متعلق به قنات زیرین به عمق ۳۰ متر است که اگر دهانه کوره قنات زیرین را یک متر فرض کنیم، کل عمق چاه مادر به ۳۱ متر می رسد.

کانال رویی حدود ۲۰۰ متر دورتر از کانال زیرین، آفتابی می شود و سپس در پایین دست، در محلی به نام محله سیدهای اردستان به همدیگر متصل می شوند. مزه آب کانال رویی از آب قنات زیری بهتر، شیرین تر و خوش طعم تر و در تابستان خنک تر است.قنات دو طبقه مون با شماره ۹۰۲۳ در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.ثبت ١١ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از دوهزارو ۵٠٠ تا ۲۰۰ سال در شش استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان رهاورد فرهنگی مطلوبی در حوزه گردشگری کشور محسوب می شود.

قنات ابراهیم‌آباد اراک

ثبت قنات ابراهیم آباد اراک در فهرست آثار تاریخی جهانی استان مرکزی است که در فهرست آثار جهانی قرار می گیرد. از سه سال قبل ارسال پرونده قنات های ایران برای ثبت جهانی به یونسکو آغاز شد و در این راستا یازده قنات از میان ۳۲هزار رشته قنات در ایران به عنوان قدیمی ترین قنات ها شناسایی شده اند که قنات ابراهیم آباد اراک یکی از آنها بود. قنات ابراهیم آباد جزو قدیمی ترین قنات های کشور است و وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای آن دارد. قنات تاریخی ابراهیم آباد به طول یازده کیلومتر از کوه های هفتادقله اراک سرچشمه گرفته و تا روستای ابراهیم آباد ادامه می یابد و ویژگی مهم آن پیشینه و قدمت تاریخی بالا است.

قنات ابراهیم آباد اراک یکی از قنات های کهن ایران و استان مرکزی است که به صورت یک رشته طولانی شرقی – غربی به طول ۱۱ کیلومتر از کوه های هفتاد قله سرچشمه گرفته و تا داخل آبادی ابراهیم آباد ادامه می یابد و در صورت ثبت آن در فهرست جهانی یونسکو تعداد آثار ثبت جهانی کشور به ۲۰ اثر افزایش می یابد. این قنات در دو بافت مارنی (شولاتی) و کنگلو مرایی یا به زبان محلی منطقه به صورت سِر(ser ) ایجاد شده و با شیب ملایمی از مبداء به مظهر قنات می رسد. اولین چاه قنات که به مادر چاه شهرت دارد در محلی به نام ‘سرزا’ Sare- za در منطقه هفتاد قله و در محل پشته قبرستان قرار گرفته است. قنات ابراهیم آباد شامل یک رشته اصلی و دو رشته فرعی است که رشته های فرعی آن در منطقه به نام های رونا و قوشد خوانده می شوند. در طول مسیر این قنات، ۳۴۸ حلقه چاه برای هوادهی و جریان روان حرکت آب ایجاد شده که ۳۱۱ حلقه آن در شاخه اصلی، ۱۵ حلقه در رشته رونا و ۲۲ حلقه در رشته قوشد قرار دارد. قنات ابراهیم آباد که با دانش بومیان و شناخت آن ها از فناوری قنات ایرانی ایجاد شده از زمان شکل گیری تا کنون نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب اهالی روستای کهن ابراهیم آباد داشته و به عنوان یک عنصر تاریخی با ارزش جاری، زنده است و به حیات خود ادامه می دهد. حدود ۱۰۰ هکتار از اراضی روستای ابراهیم آباد به صورت دوره ای از طریق این قنات سیر آب می شود. این اثر تاریخی، فرهنگی که برای آبرسانی به روستای ابراهیم آباد در سده های پنجم و ششم شکل گرفته در سال گذشته با شمار ۳۱۱۵۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.