بازیهای محلی یزد فراوان هستند ولی به دلیل منبع ناچیز و صنعتی شدن زمانه کمتر شناخته شده هستند. بر خلاف دیدگاه‌های امروزی که بازیهای محلی یا در کل بازیها را ویژه کودکان می‌دانند، بازیهای محلی از جمله نمودهای جمعی و فرهنگی هر اجتماع به حساب می‏‏‌آیند به طوری که در گذشته بازیهای محلی و بومی در تمام ‌رده‌های سنی برگزار میشده است. بازیهای محلی ‌یکی از ابزارهای قدرتمند برای تجمع‌های مردمی ‌و تبادل اطلاعات محسوب می‌شده و علاوه بر تخلیه روانی و کارکردهای جسمانی، مزیت‌های فراوانی داشته است.

بازیهای محلی یزد که اغلب از امکانات و فرهنگ هر روستای استان نشأت می‎‎گرفته است، کارکرد اجتماعی بالایی داشته و از ابزار قدرتمند افزایش نشاط و شادابی مردم محسوب می‏‏شد و البته بیشتر در روستاها رایج بود. بازیهای محلی یزد که در طول سالیان مختلف در آن رایج بوده است امروزه کم‌تر رواج دارد و مهم‌ترین این بازیهای محلی و بومی عبارت‌اند از:

حوضک حوضکابیزه (بازی مخصوص کودکان)، کولی گرفتن (نوعی بازی زورآزمایی است)، اسابدو، اسای زنجیرباف، درنگ درنگ، لشکرکشی (کشتی)، کلاغ پر پر، غزغزک، یغل دوغل، دزد و جلادبازی، چشم قایم بازی، شیطان بازی، خرک بازی، پرپرک، پالکی اک، کولوغک، کرتک بازی، اتلک توت تلک،ترش ترشک، گو، این چیشبیه؟، آغل بازی، گوبیگیر بالا بیا، گرگم به هوا، گوی و چفته بازی، برفی قته لولو، حمون ما مورچه داره، بلالک، باقلا به چند من؟، بقچه بازی،‌ لپر انداز لپرالتلنگ، اوستا بدو، گندم گل گندم، تو رو نه بازی، اتوک کلی، کل بازیک، کره خرک، پشه کش، تل، شاالا یا قرعه‌کشی، چرخ و چاهوک، دم دوک بازی،‌ اسای لنگ سرتراش، پهلوانبازی، هندونه بری، شیطون‌بازی و اضاف بازی.

از مهمترین بازیهای محلی یزد می توان به این بازی اشاره کرد. اغلب بین دو نفر انجام می‌شود بدین طریق که هر نفر تعداد ۲ تا ۵ عدد گردو از مال خود را (به‌طور مساوی) سرمایه گذاری می‌کند. آنگاه این دو نفر تقریباً به فاصله یکی دو متر در برابر هم روی زمین مسطحی سرپا نشسته، هریک به ترتیب گردوهای خود را بین دو کف دست قرار داده، رها می‌کنند که در نتیجه گردوها به فاصله‌های کم و زیاد در سطح زمین پراکنده می‌شوند. اگر اتفاقاً دو یا چند گردو پهلوی هم قرار بگیرند و مماس بر هم شوند، اصطلاحاً می گویند: (بال نیست) یعنی قبول نیست و پخش گردو به شرح بالا باید تجدید گردد. سپس اولین نفر در همان حالت نشسته با کمک دو انگشت شصت و سبابه یا دو انگشت شست و میانی فقط یک مرتبه با انتخاب خود به یکی از این گردوها نشانه‌گیری کرده تِلِنگو می زند. هرگاه این گردو به هرچند از گردو و به هرچند از گردوهای دیگر اصابت کرد از مال این بازیکن می‌شود و چنانچه اصابت نکرد نوبت به نفر مقابل میرسد که مثل نفر اول عمل کرد. اگر در حین بازی گردوها آن‌قدر به هم نزدیک شوند که تماسشان مشکوک باشد اصطلاحاً کور می‌کشند. یعنی نوک دو انگشت کوچک هر دست را به هم گذاشته، در راستای افقی و موازی با سطح زمین در حد فاصل دو گردو عبور می‌دهند. چنانچه قطر دو انگشت‌ها به این دو گردو تماس گرفت، گردوها به هم اصابت کرده و گرنه که خیر. این بازی بدین ترتیب آن‌قدر ادامه می‌یابد تا یکی گردوهایش تمام شود.

بازیکنان به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند. گروه شروع‌کننده در نقطه شروع که ابتدای زمین بازی (بالا) است، مستقر می‌شود و افراد گروه دیگر در محوطه زمین بازی به ‌طور پراکنده قرار می‌گیرند. چوب کوچک (کلی) را روی دو سنگ موازی هم و یا روی چاله حفرشده‌ ای می‌گذارند و یکی از نفرات گروه بالا به ترتیب با ” اتوک” (چوب بزرگ) به زیر کلی می‌زند تا کمی بلند شود، سپس با ضربه‌ای محکم آن را به ‌طرف پائین زمین پرت می‌کند. اگر گروه پائین بتوانند کلی را در هوا بگیرند، جای دو گروه عوض می‌شود و در غیر این صورت گروه پائین کلی را از هر جا که بر زمین افتاده برداشته و آن را به ‌طرف اتوک که کنار دو سنگ گذاشته شده، پرتاب می‌کنند، که در صورت اصابت جای دو گروه عوض می‌شود.

یکی دیگر از بازیهای محلی یزد این بازی است؛ عده‌ای از جوان‌های دو محله در میدان یا تکیه یا حسینیه محل خود جمع می‌شوند و هر محله برای خود یکی از افراد صاحب صلاح را به‌عنوان استاد (سرپرست) انتخاب می‌کند. نفرات دو محله دایره‌وار طوری‌که هر محله نصف دایره را تشکیل دهد، کنار هم می‌ایستند. آن‌گاه دو استاد هرکدام یکی از نفرات چابک و قوی خود را با نام صدا می‌زنند که به وسط میدان آمده و کشتی خود را شروع کنند. داوری بازی هم به عهده دو استاد است. کشتی به حالت سرپا انجام می‌شود. برنده بازی کسی است که حریف را از زمین بلند کرده و بر زمین بزند و یا اینکه با به‌کار بردن فنی، حریف به زمین بی‌افتد پس از آن برنده کشتی در زمین می‌ماند و به‌جای بازنده، استاد مربوطه، یکی دیگر از افراد خود را برای کشتی گرفتن با برنده صدا می‌زند. بسیار پیش می‌آید که یک نفر با چندین نفر کشتی می‌گیرد. زورآزمائی‌ها تا حدود بیش از ده کشتی ادامه می‌یابد و هر محله که برد بیشتری داشته باشد، برنده اعلام می‌شود.

این بازی از دسته بازیهای محلی یزد دیداری است و نوشتاری نیستند مثلاً در بازی قول‌بازی پنج‌ تایی بیشتر از ده‌ها اصطلاح از جمله یکی تا پنج تایی، کادوک، سوراخی، صندوقی، عربی، بشکن، نشکن، عروس و داماد، دیوار بلند و کوتاه، یک وجبی، دو وجبی، کادوئی یک تا چهار، سوراخی یک تا چهار و… و در آخر تنبیه وجود دارد که برای شروع این بازی سنجیدن را دارد و برای هر اشتباه غیرعمد جریمه‌ای را دارد که باید ریگ را فرد با بالا پرتاب کردن و با دست زدن به سینه به تعداد دفعات مشخص شده از طرف خود آن ریگ را بگیرد و اما در قول یا ریگ بازی چندقولی اگر ریگی گم شود اصطلاح کلیچ نهادن جریمه آن است و اما آن که مراحل این بازی را سریع تر انجام دهد برنده است.

در این بازی هر کسی مقداری بادام می آورد و به تعداد مساوی آن را داخل کیسه کوچکی می کردند و آن را به طرف کسانی که در وسط زمین بودند پرتاب می کردند و هر که آن کیسه بادام را می گرفت بادام های کیسه از آن او میشد و اگر به او میخورد و نمی توانست بگیرد جای فرد با فرد پرتاب‌کننده عوض می شد و حال به جای کیسه بادام توپ جایگزین شده است.

در این نوع از بازیهای محلی یزد که گروهی انجام می شود ابتدا نفر اول خم شده و بقیه‌ی افراد به ترتیب از روی او جست می‌زنند. بازیکنان به ترتیب می‌ایستند نفر اول خم می‌شود و دست‌هایش را روی زانوی خود قرار می‌دهد . نحوه‌ی قرار گرفتن بازیکنی که خم شده نسبت به سایر بازیکنان به یک گردش ۹۰ درجه می‌باشد :
یعنی فرد خم شده عمود بر صف سایر بازیکنان می‌ایستد هر بازیکن با پریدن از روی فرد اول خود نیز خم شده و با فاصله‌ی چند متر از نفر اول می‌ایستد و نفرات بعدی باید از روی دو نفر سپس سه نفر و به این ترتیب پس از آخرین نفر ، اولین فردی که خم شده بود شروع به پریدن از روی بقیه می‌کند و به این ترتیب بازی ادامه پیدا می‌کند
می‌توان برای مشکل کردن یا پیچیده‌تر کردن بازی ، بازیکنان را ابتدا با میزان خم شدن بیشتر و در مراحل بعدی با کم کردن میزان خم شدن بازی را ادامه داد.
می‌توان از بازیکنان خواست به جای خم شدن یک نفر از دو یا سه نفر خواست که در کنار هم خم شوند و بازی مشکل‌تر شود. اما باید مراقب فردی که خم می‌شود و نیز فردی که از روی وی می‌پرد بود، فرد خم شده باید سر خود را به داخل شکم خم کرده و از احتمال برخورد پا یا سایر اعضای بدن بازیکنان دیگر با سرش کم کند .

این بازی یکی از بازیهای محلی یزد است که معمولاً دو نفری و امتیازی است و برای دقت و تمرین ضربه بهترین است. این بازی به نوعی تغییر یافته نوعی از بازی چوگان در قدیم بود و بدین منوال است که یکی با چوب دستی چوب کوچک بر روی دو سنگ را به هوا پرتاب کرده و دوباره با چوب دستی به چوب کوچک در هوا ضربه‌ای می‌زند که اگر ضربه دوم به آن نخورد این عمل را فرد می‌تواند تا دو دفعه دیگر تکرار کند و اما چنان چه چوب دستی در ضربه دوم به چوب کوچک بخورد فرد باید چوب دستی را بر روی دو سنگ قرار دهد و فرد مقابل آن چوب را بر روی چوب دستی پرتاب کند و همچنین اگر چوب کوچک بعد از ضربه دوم در هوا چرخان باشد و فرد مقابل بگیرد جای افراد با هم عوض می‌شود و اگر چوب کوچک در هوا و یا زمین در حرکت باشد فرد مقابل می‌تواند آن را با ضربات دست و پا به چوب دستی نزدیک تر کند تا بتواند آن را راحت تر به چوب دستی پرتاب کند و اگر چوب کوچک به چوب دستی بخورد جای دو فرد عوض می‌شود ولی اگر نخورد فرد یک امتیاز می‌گیرد و معمولاً امتیازات در این بازی ۱۱ یا ۱۶ یا ۲۱ تعیین می‌گردد و گوی‌بازی نیز تاحدودی چون چوگان‌بازی می‌باشد.

یکی دیگر از بازیهای محلی یزد یقل دوقا است. این بازی محلی مکان و لوازم مخصوصی را نیاز ندارد و در هرجایی قابل اجرا است . در اکثر شهر های ایران این بازی شناخته شده است و با نام های ( ابه داش یا قجمه داش ، سنگ چِران و…) نامیده می شود. بازی کن ها می توانند ۵ تا ۱۰ نفر باشند . ۵ عدد سنگ صاف را انتخاب کنید و بازی را شروع کنید . بهتر است بازی کن ها به صورت دایره روی زمین بنشینند. این بازی مراحل مختلفی دارد که پنج مرحله آن اصلی و بقیه مراحل به تناسب این که در کدام شهر اجرا شود اضافه یا کم می شود .
مرحله اول یا یک قُل بازی کن ابتدا سنگ ها را با فاصله روی زمین می ریزد . یک سنگ را انتخاب کرده آن را به هوا پرت می کند قبل از پایین آمدن آن باید یک سنگ را با همان دست از زمین بردارد وبا همان دست سنگ دوم را هم بگیرید . سنگ را کنار گذاشته و سنگ بعد را برمی داریم . این کا ر را دانه دانه ادامه می دهد تا هر چهار سنگ از زمین برداشته شود .
در مراحله دو قُل مثل مرحله اول سنگ به هوا پرت می شود اما قبل از پایین آمدن دو سنگ را باهم از زمین برمی داریم وسنگ قبلی را با همان دست می گیریم و بازی تا پایان با برداشتن دو سنگ انجام می شود .
در مرحله سه قُل قبل از پایین آمدن سنگ اول سه سنگ را باهم از زمین بردارید و در مرحله چهار قُل قبل از پایین آمدن سنگ اول چهار سنگ را باهم از زمین بردارید .
مرحله پنج قُل : پنج سنگ را با هم در یک مشت بگیرید یک سنگ را به هوا پرتاب کنید ، قبل از پایین آمدن ، پنج سنگ را با هم به زمین بگذارید.درپرتاب دوم باید قبل از پایین آمدن سنگ مجدداً همه سنگ ها را با یک دست بردارید .
آبشاربشکن و نشکن: یک دست را مثل آبشار روی زمین بگذارید طوری که نوک انگشت ها روی زمین قرار گیرد سنگ ها را از انتهای مچ روی زمین بغلطانید . در مرحله بشکن باید بتوانید با هر سنگ ، سنگ بعدی را هدف قرار دهیدتا برنده این مرحله شوید . در مرحله نشکن باید طوری سنگ ها را رها کنید که به سنگ قبلی نخورد تا برنده این مرحله شوید .
بازی یه قل دو قل آفتاب مهتاب : آفتاب :سنگ ها را در دست نگه دارید. به یکباره همه آن ها را به بالا بیندازید و سعی کنید با پشت دست آن ها را بگیرید. مهتاب:سنگ هایی را که پشت دست افتاده‌اند را دوباره به بالا بیندازید و با کف دست بگیرید. هر بازی کن که بتواند در این مرحله تعداد سنگ های بیشتری را روی دست نگه دارد برنده است .

یکی از بازیهای محلی یزد شیر توپک است. این بازی محلی که به نوعی جز بازیهای محلی فراموش شده است با چهار نفر شرکت‌کننده انجام می‌شد و جریمه هم دارد. در این بازی دو نفر از افراد پاهای خود را به صورت جفت کنار هم می‌گذاشتند و دو نفر دیگر باید به صورت لی‌لی از این پاهای کنار هم قرارگرفته بجهند و با آنها برخورد نکنند و اگر این مرحله را طی می‌کردند آن دو نفر که پاهای خود را به هم چسبانده بودند باید پاهایشان را یکی‌یکی روی هم بگذارند تا دو نفر دیگر باز هم به صورت لی‌لی از روی آن بجهند و اگر آن دو نتوانند این کار را انجام دهند بازنده محسوب می‌شدند و باید جریمه شوند.
جریمه آنها نیز به این نحو است که آن دو نفر باید پاهای خود را به اندازه عرض شانه باز کنند و دو نفری که بازنده هستند باید از این پل عبور کنند و در هنگام عبور آن دو نفر، چنان پای خود را به هم می‌فشارند که عبور از آن مشکل باشد و بازندگان نیز باید از آن عبور کنند و این عمل تکرار می‌شد تا با هر زحمتی که شده پیروزی نصیب‌شان شود.

فراگیر بودن این نوع از بازیهای محلی و مهیج و مهارتی بودن آن به‌اندازه‌ای بود که بسیاری از پیرمردان و بزرگان قوم و حتی روحانیان و افراد صاحب‌عنوان و عمامه نیز در زمره طرفداران جدی و حرفه‌ای “پل چفته بازی” محسوب می‌شدند.
تنها چند قطعه چوب‌تر و ترکه (شاخه درخت) کافی بود تا با دقت و مهارت، تعدادی چفته مناسب و پل در ابعاد و اندازه‌های مختلف آماده شود. غیرازاین، فقط دو آجر، کلوخ و یا قطعه‌سنگ مناسب برای تدارک “کوخ گاه” یا “کخ گاه” لازم بود تا با سرعت و سهولت بساط “پل چفته” بازی فراهم آید.
پل، چفته، مردن،زنده شدن، مرغ، نحس، فس، کخگاه، گالی دادن و خوردن، آش گالی و… ازجمله ادبیات و اصطلاحات رایج در این بازی به‌حساب می‌آید.
برای یک “پل چفته بازی” دل‌چسب و مطمئن، به فضایی باز و بزرگ و مسطح نیاز است. زمین‌های آیش و لم‌یزرع، “حل گاه” صحراها و قنوات و برخی از سنگ و سون‌های مناسب، میدان گاه‌های خوبی برای این بازی به‌حساب می‌آمدند. برخی از میدان گاه‌های مناسب و مشهور، نه‌تنها در ایام نوروز، بلکه در بسیاری از دیگر اوقات سال، پاتوق “پِل زن‌های قهار” بودند.
داد و فریاد، جست‌وخیز، خنده، دقت و مهارت، جرزنی، دعوا و احیاناً فرار و نامردی “گالی خورها” که گاه به اخم و خشم می‌انجامید و البته، اتفاقات و مخاطرات طبیعی براثر اصابت پل به سر و دست همبازی‌ها، از صحنه‌های به‌یادماندنی “پل چفته” بازی است.
“پل چفته” بازی نیز، امروزه مانند بسیاری از دیگر آداب بومی، سنن فرهنگی و مواریث معنوی، رفته‌رفته، رنگ غربت و فراموشی به خود گرفته است. در ایام نوروز امسال تنها دریکی یا دونقطه بچه‌ها را مشغول این بازی دیدم و بر نشاطی که در جامعه غایب است، تأسف خوردم.
” پِل چفته” بازی به‌عنوان یک بازی بومی، علاوه بر ارزش تاریخی و فرهنگی، شاخصی از روحیه نشاط و شادمانی اجتماعی است. شور و شادمانی، لازمه یک زندگی سالم و متعادل است که علی‌رغم افزایش وحشتناک امکانات رفاهی در جامعه کنونی، به دلایی همچون گرفتاری‌های اقتصادی و نابرابری‌های اجتماعی و بیشتر از همه عادات غلط فرهنگی و تغییر شکل و شیوه زندگانی ایرانیان، در حاشیه قرارگرفته است.