زارچ در لغت به معنای زرشک است وبه گفته اهالی محل،در حوالی شهربابک هنوز زرشک را زارچ می گویند و اگربه این معنی باشد بایستی حرف آخر یعنی (ج) نوشته شود در حالیکه در مکتوبات قدیمی هم این کلمه با جیم نوشته شده است.شاید تبدیل زارچ به زارج پس ازسلطه اعراب در ایران و ترویج زبان عربی صورت گرفته باشد که این مسئله قابل توجه است.

در تاریخ کامل ایران چاپ۱۳۶۶آمده : در شمال زارچ به فاصله نه چندان دور،کوه کم ارتفاعی وجود داشته که به نام زارچ کوه می گفته اند و چون هنگام بنای اولیه،علامت مشخص دیگری در این حوالی نبوده لذا در آن زمان به این آبادی زارچ کوه گفته شده و کم کم در اثر مرور زمان تنها به کلمه زارچ اطلاق شده است. آیتی (در تاریخ یزد) بعد از میبد،زارچ را قدیمی ترین دهات یزد می داند و نویسنده کتاب جامع مفیدی،بنای اصلی زارچ را به زال زر نسبت می دهد.در کتاب جدید یزد نوشته شده که قنات زارچ را محمد مظفر حفر کرده و چنانچه از تاریخ بر می آید مسلماً زارچ دارای سابقه ای بیش ازهزرا سال است وقدمت آن به قبل از اسلام برمی گردد.

سیر تحول زارچ

می توان گفت سیر تحول زارچ در شش مرحله به شرح زیرصورت گرفته است:

مرحله اول:

در ابتدای پیدایش زارچ،مردم در قلعه زندگی می کرده اند و بر روی زمین های روبروی قلعه به دلیل خاک مساعد کشاورزی می کردند.

مرحله دوم:

به دلیل رشد جمعیت، قلعه گنجایش لازم را نداشته،بنابراین به ناچار مردم در خارج قلعه فضاهای سکونتی مورد نیاز خود را ساخته و به صورت فصلی از آنها استفاده می کرده اند.

مرحله سوم:

در ادامه رشد مرحله قبلی د رجهت شیب زمین به طرف زمینهای زراعتی در جوار قلعه بوجود می آمده و خانه های مسکونی با تئجه به نیاز های اهالی ایجاد میشود.در این مرحله از زندگی فصلی،خارج از قلعه،به زندگی دائمی تبدیل می شود.مردم فقط در زمانهای اضطراری مانند هجوم دشمن برای حفظ جان خود از قلعه به عنوان پناهگاه استفاده می کرده اند ولی قلعه همچنان بعنوان انبار تولیدات کشاورزی مورد استفاده بوده است.

مرحله چهارم:

در این مرحله پویش شهری سومین محله،در ادامه دو محله دیگر صورت می گیردو در این دوره محور رشد محله سوم قنات مجومرد-فیروزآباد انتخاب می شود که این مسیر یا از داخل منازل مسکونی عبور می کند یا از داخل کوچه ها می گذرد.در این مرحله، قلعه همچنان به عنوان انبار مواد غذایی و پناهگاه مورد توجه است که این نیاز تا اواخر دوره قاجار ادامه دارد و به همین دلیل پیوسته آن را تعمیر کرده اند اما متاسفانه در این اواخر تخریب شده است.

مرحله پنجم:

در این مرحله،اقتصاد مبتنی بر کشاورزی،افزایش جمعیت و لزوم حداکثر استفاده از آب زمینهای زیرکشت به سمت استفاده از قنات گسترش پیدا می کند و محله جدیدی بنام سرچشمه فعلی به وجود می آید و درنهایت با احداث راه مناسب و سپس احداث بلوار شهید صدوقی این مسیر ارزش خاصی پیدا کرده و به نوعی به عنوان ستون فقرات شهر ایفای نقش می کند.

مرحله ششم:

رشد بالای جمعیت و رونق اقتصادی بعد ازانقلاب باعث افزایش جمعیت زارچ شده و به همین دلیل بنیاد مسکن و سازمان مسکن و شهرسازی با همکاری شهرداری زارچ شهرکی مسکونی در سرچشمه زارچ بنام شهرک شهید بهشتی و دو شهرک به نامهای قدس و شهید مصطفی خمینی احداث می کنند و جعیت قابل توجهی را در آن شهرک ساکن می سازند.

زارچ و کالبد اصلی شهر

شهر زارچ با وسعت ۲۳ کیاومتر مربع و جمعین ۱۶۵۰۰نفر در ۱۰کیلومتری شمال غربی شهر یزد و د رکنار جاده ترانزیت شمال به جنوب واقع شده و طول و عرض جفرافیایی آن در ۳۱ درجه و ۵۳دقیقه عرض شمالی و ۵۴درجه و ۴دقیقه طول شرقی و ارتفاع آن از سطح ۱۱۵۰متر ودارای آب و هوای گرمو خشک کویری است.

زارچ از سه منطقه توده ،اله آبادو سرچشمه تشکیل شده که این سه منطقه در فاصطله محدودی نسبت به یکدیگر واقع شده اند ولی امروز با توجه به توسعه شهری و افزایش جمعیت شهراین سه منطقهکاملاًبه هم پیوشته و تقریباًغیذ قابل تفکیک کردن می باشدو د رمجموع شهر زارچ را تشکیل می دهند.

منطقه اله آباد دارای دو محله بوده که یک محله مسلمان نشین و دیگری زرتشتی نشین است.منطقه توده دارای ۶ محله به نامهای سرده،صاحبالزمان،بهارستان،دارالشفاء،محمدآباد و کاظمیه است.منطقه سرچشمه به ۳محله ساباط،محله میان و محله علیا می شود.محله مذکور امروزه بافت قدیمی و فرسوده شهر محسوب می شود و در واقع دارای بافت تاریخی و آثار باستانی است و معماری سنتی و ایرانی در آنها مشهود است. همانگونه که امروزهبراساس شاخصها و معیارهایی در سطح کشور استانها و شهرها تقسیماتی جهت خدمات رسانی بهتر و نظارت بیشتر انجام می دهند میتوان گفت: تقسیم بندی محلات در قدیم بر اساس معیارهایی توسط مردم صورت می گرقته تا نظارت و خدمات دهی و همیاری بیشتری وجود داشته باشد و به نوعی مردم بتوانند همبستگی بیشتری داشته وخ به همدیگر خدمت کنند. در گذشته بیشتر مسائل مشکلات و نیازهای مردم از طریق خیرین و معتمدین هر محله، حل و فصل می شده است.

مردم شهرزارچ همانند دیگر شهرها تا آن زمان که در اداره و سازمانها در این شهر نشکیل نشده بود بدون هیچگونه توقعی از مرکزبیشتر مسائل و مشکلات فرهنگی آموزشی اقتصادی اجتماعی و… را خود حل و فصل می کردند وجود مساجد،حسینیه ها،مکتب خانه ها،آب انبارها،کاروانسراها،حماهای موقوفه و آبها و ملکهای وقفی که د رمنطقه وجود دارد گویای این مطلب است که مردم هر منطقه،همیشه درجهت رفع نیازهای عمومی و مردمی پیش قدم بوده اند؛اسنادی نیر دز شهرداری زارچ موجود است که نشان میدهد درگذشته مردم نیازهای عمومی و محلی را برنیازهای شخصی و خانوادگی ترجیح می دادند و بهترین سرمایه هاو ملک خود را نذرو وقف می کردند تا عموم مردم از آن بهره ببرند.